Sunday, June 28, 2015

पासपोर्ट टू प्लुटो - २

मागील भाग "पासपोर्ट टू प्लुटो " मध्ये आपण प्लुटो या (बटू) ग्रहाचा शोध कसा लागला , कोणी लावला व त्याच्या छायाचित्रांचा रोमहर्षक प्रवास याबद्दल माहिती घेतली. आता पासपोर्ट टू प्लुटो या लेखमालिकेच्या द्वितीय भागात आपण प्लुटो सोबत होणाऱ्या पहिल्या भेटीची माहिती घेऊ. ( जर आपण मागील भाग " पासपोर्ट टू प्लुटो " वाचला नसेल तर येथे क्लिक करा)

                                           

मागील भागात सांगितल्या प्रमाणे प्लुटो या ग्रहाचे आपल्या कडे आजदेखील एकसुद्धा संपूर्ण छायाचित्र नाही. वास्तविक इंटरनेट वर आपण गुगल केले तर आपल्याला प्लुटो ची अनेक छायाचित्रे आढळतील परंतु ती सर्व खोटी आहेत. मानवाने अजून पर्यंत " प्लुटो हा ग्रह" दिसायला कसा आहे हे जाणून घेतले नाही. कारण प्लुटो हा आकाराने अतिशय छोटा व अतिदूर आहे , म्हणून आज देखील आपण फक्त निरीक्षणांच्या सहाय्याने केवळ अंदाजच लाऊ शकतो कि प्लुटो हा ग्रह दिसायला कसा असेल किवा त्याच्या पृष्ठभाग कसा असेल, किवा त्याचं वातावरण कसे असेल, किवा तो कोणत्या रंगाचा दिसत असेल, या सर्व गोष्टींचा आपण सध्या फक्त अंदाजच लाऊ शकतो

अमेरिका या देशाच्या टपाल खात्याने प्रत्येक ग्रहाच्या मानवाच्या  पहिल्या भेटीचे महत्व लक्ष्यात घेऊन टपाल तिकीट छापले आहे, त्यात त्या ग्रहाचे अस्सल छायाचित्र, त्याचप्रमाणे त्या ग्रहाला कोणी भेट दिली व  सबंध मानव जाती साठी त्या ग्रहाचे पहिले अस्सल छायाचित्र हस्तगत केले याचा उल्लेख आहे. प्लुटो बाबतीत मात्र हे अगदी उलटे आहे. कारण आजपर्यंत प्लुटो वर कोणतेही यान पाठवण्यात आले नाही. पण याचा अर्थ असा नाही कि कधी कोणी प्रयत्नच केला नाही, वॉयेजर -  २ हे यान प्लुटो ला भेट देणार होते ! असे झाले असते तर आपण ७० ते ८० च्या दशकातच प्लुटो चे पहिले वहिले अस्सल छायाचित्र घेतले असते परंतु  अचानक त्याचा मार्ग वळवण्यात आला व त्याने प्लुटो ऐवजी शनि ग्रहाचा उपग्रह " टायटन" ला भेट दिली. खगोल अभ्यासकांच्या मते "टायटन" ने  त्यांना प्लुटो पेक्षा जास्त आकर्षित केले कारण तेथे पृथ्वीशी मिळते जुळते वातावरण आढळले. वॉयेजर -  २ ने सुद्धा आपले काम चोखपणे बजावत टायटन ला भेट दिली, त्याचे छायाचित्र हस्तगत केले व अनेक निरीक्षणे नोंदवून ते यान आपल्या अनंत काळाच्या प्रवासाला निघाले ( आज २०१५ मध्ये देखील वॉयेजर -  २ या यानाचा प्रवास चालू आहे व ते पृथ्वीवर संदेश परत पाठवत आहे ).


या सर्व घडामोडींमुळे २००५ पर्यंत आपण प्लुटो चा माग  काढण्यात अयशस्वी होतो.  प्लुटो चे १ वर्ष हे पृथ्वीच्या २४८ वर्षांच्या बरोरीचे आहे, त्यामुळे जर का प्लुटो वर लवकरच यान पाठवले नाही तर प्लुटो ला भेट देण्या साठी अजून २४८ वर्षे थांबावे लागले असते . म्हणूनच अमेरिका च्या नासा ने  "न्यू होरायझन्स"  या यानाला प्लुटो वर पाठवायचा निर्णय घेतला , २००६ साली सुरु झालेला या यानाचा प्रवास आज देखील चालू आहे. वास्तविक प्लुटो हा ग्रह पृथ्वी पासून प्रचंड लांब आहे त्यामुळे एवढा लांब प्रवास जलद गतीने  करण्या साठी खगोल अभ्यासकांनी प्रचंड मेहनत घेतली, न्यू होरायझन्स आजपर्यंत चे सर्वात प्रगत त्याचप्रमाणे सर्वात जलद प्रवास करणारे यान ठरले आहे, त्याने आपल्या पृथ्वीच्या चंद्राची कक्षा केवळ ९ तासात ओलांडली ( अपोलो या चंद्रावर उतरणाऱ्या मोहिमेला चंद्रावर पोचायला ३ दिवस लागले होते ! ) तसेच मंगळ व गुरु यांच्या मधला लघुग्रहांचा पट्टा पार करून न्यू होरायझन्स फक्त १३ महिन्यात गुरु जवळ पोहोचले ( गलिलिओ यानाला गुरु जवळ पोहोचायला ६ वर्ष लागलेली ) म्हणजे आपल्याला कळून येईल कि न्यू होरायझन्स हे किती जलद रित्या प्रवास करत आहे. एवढा जलद प्रवास करून देखील आपल्याला प्लुटो जवळ पोहोचण्यासाठी ९ वर्षाहून अधिक कालावधी लागला !

एवढ्या जलद वेगाने जाऊन देखील न्यू होरायझन्स  १४ जुलै २०१५ ला प्लुटो जवळ पोहोचणार आहे. या यांबद्दल काही आश्चर्यकारक गोष्टी आपण जाणून घेऊ.

१) न्यू होरायझन्स  इतक्या जलद वेगात प्लुटो जवळ जात आहे , कि एखाद्या छोट्याश्या दगडाच्या तुकड्याच्या टकरीने    देखील संपूर्ण यान नष्ट होऊ शकते !

२) न्यू होरायझन्स  प्लुटो ला जरी भेट देणार असले तरी सुद्धा ते प्लुटो च्या वातावरणात फार कमी वेळ राहणार आहे, कारण न्यू होरायझन्स  या यानाचा वेग आता आपण वाढवू शकतो परंतु कमी करू शकत नाही , त्यामुळेच आपल्याला अतिशय योजनाबद्ध पद्धतीने प्लुटो चे निरीक्षण  करून , त्याची जमेल तितकी छायाचित्रे ( हाय डेफिनेशन ) मध्ये काढून , सर्व महत्वाची  माहिती  गोळा  करावी लागेल , व हा अमुल्य माहितीचा खजिना पृथ्वीकडे परत पाठवावा लागेल.

  ३) सर्वात महत्वाचे म्हणजे न्यू होरायझन्सने सर्व माहिती + निरीक्षणे + छायाचित्रे घेतल्यावर  देखील जमा केलेली सर्व माहिती पृथ्वीवर परत पाठवली पाहिजे.

४)सूर्याचा प्रकाश प्लुटो वर पोहोचायला तब्बल ४.५ तासांचा कालावधी लागतो ( पृथ्वीवर सूर्याचा प्रकाश पोचायला तब्बल ८ मिनिटे लागतात ) न्यू होरायझन्स पृथ्वीवर प्रकाशाच्या वेगाने संदेश पाठवणार आहे.

५) म्हणजेच न्यू होरायझन्स चा एक संदेश पोहोचायला  साढे चार तास लागतील ( ४.५ तास ) , त्याचप्रमाणे यानाला पृथ्वीवरून संदेश पाठवायला साडे चार तास लागतील . म्हणजेच साधारण न्यू होरायझन्स सोबत १ संभाषण पूर्ण करण्या साठी ९ तास लागणार.

६) केवळ हेच नाही , डाऊनलोडिंग  स्पीड २ केबी/ प्रती सेकंद  (2Kbps )असा असणार आहे जो अतिशय कमी आहे. त्यामुळे न्यू होरायझन्स जरी १४ जुलै २०१५ ला प्लुटो ला भेट देणार आहे तरी देखील त्या भेटी दरम्यान जमा केलेली सर्व माहिती पृथ्वीवर परत यायला तब्बल १ वर्ष लागणार !

७) न्यू होरायझन्स ची अन्टेना हे पृथ्वीकडे रोखलेली नसल्याने माहिती पाठवणे खगोल अभ्यासकांसाठी तारेवरची कसरत असणारे. १४ जुलैला संध्याकाळ पासून डाऊनलोड लिंक उपलब्ध होईल ज्याच्या पासून आपल्याला माहिती उपलब्ध होण्यास सुरवात होईल, व प्लुटो कसा दिसतो या प्रश्नाचे उत्तर मिळेल.

८) न्यू होरायझन्स ने २००६ साली आपला प्रवास सुरु केला, त्या सुमारास प्लुटो ला केवळ १ चंद्र आहे अशी सर्व साधारण माहिती उपलब्ध होती, परं २०११ ला हबल अंतराळ दुर्बिणीचा रोख प्लुटो कडे वळावल्यावर त्याला अजून २ चंद्र आहेत असे समजले, तसेच आतागायात २०१५ ला प्लुटो ला एकूण ५ चंद्र आहेत असे आपल्याला माहित आहे. जर न्यू होरायझन्सने आणखीन  काही चंद्र शोधले तर त्या चंद्राच्या कक्षा ठरवून यानाला आपला मार्ग बनवावा लागेल ( लक्ष्यात घ्या पृथ्वीसोबत यानाला  १ संपूर्ण संभाषण पूर्ण व्हायला तब्बल ९ तास लागणार आहेत!!!!)

९) प्लुटो चे पृथ्वीपासून चे अंतर हे ४.७६  बिलिअन किलोमीटर्स   (२.९६ बिलिअन मैल ) इतके आहे म्हणजेच " सुर्य पृथ्वी " या अंतराच्या ३२ पट आहे. हे अंतर पार करायला न्यू होरायझन्स ला ३,४६२ दिवस लागतील ( १९ जानेवारी २००६- १४ जुलै २०१५ )

 १०) २ डिसेंबर २०११ पर्यंत प्लुटो पासून सर्वात  जवळ असलेली मानव निर्मित वस्तू " वोयेजर -१" होती , परंतु आता ती न्यू होरायझन्स यान झाली आहे , त्याचप्रमाणे ते प्लुटो कडे अधिक वेगाने झेपावत आहे .

११)न्यू होरायझन्स  पहिले असे  यान आहे ज्याच्या मध्ये कोलेज च्या विद्यार्थ्यांनी तयार केलेले धुलीकण गोळा  करणारे " विनिषा " नावाच्या उपकरणाचा समवेश आहे. विनिषा नावाच्या मुलीने सर्वप्रथम " प्लुटो" हे नाव सुचवले होते त्यामुळे तिच्या स्मृतीप्रित्यर्थ उपकरणाला हे नाव ठेवण्यात आले

१२) न्यू होरायझन्स RTG (radioisotope thermal generator) चा वापर करून उर्जा निर्मिती करते, कारण प्लुटो सूर्या पासून अतिदूर असल्याने ( सूर्यप्रकाश पोहोचायला ४.५ तास लागतात )  सौर उर्जेवर हे यान इतक्या दूरवर चालू शकत नाही.

१३) १४ जुलै २०१५ ला प्लुटो च्या भेटी दरम्यान न्यू होरायझन्स हे प्लुटो च्या जमिनी पासून केवळ ९,६५० किलोमीटर लांब असेल ! म्हणजेच आपल्याला प्लुटो चं जमिनी पासून ९,६५० लांब अंतरावून प्लुटो कसा दिसतो हे देखील छायाचित्राद्वारे दिसू शकेल !    

 १४)प्लुटो चा वेध घेतल्या नंतर न्यू होरायझन्स बाह्य सूर्यमाला मध्ये त्याचे मार्ग तयार करण्यासाठी तो यानाला अतिरिक्त गती चालना देण्यासाठी प्लूटोचे गुरुत्वाकर्षण वापरेल, व २०२० पर्यंत प्रवास कारण राहील, 2026 ला अधिकृतरीत्या हे मिशन संपेल.




प्लुटो व त्याचे चंद्र ! 


प्लुटो व शरोन चे रंगीत छायाचित्र 

1 comment:

Yogesh Bang said...

प्लुटोची सफर छानच !!!